Tính phổ quát và tính đặc thù – mối quan hệ biện chứng trong văn chương luôn là một chủ đề được bàn luận rộng rãi trong lĩnh vực văn học. Hai yếu tố này không thể tách rời và đều đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên giá trị của một tác phẩm văn học. Việc tìm kiếm và khám phá những giá trị phổ quát trong văn chương là một nhu cầu thiết yếu, giúp người đọc nhận thấy sự tương đồng và kết nối giữa các cá nhân và cộng đồng.
Tuy nhiên, nếu chỉ tập trung vào tính phổ quát mà bỏ qua tính đặc thù, giá trị của văn chương sẽ trở nên chung chung và thiếu sức sống. Văn chương sẽ không thể chạm đến trái tim của người đọc nếu không có sự gắn kết với thực tế và kinh nghiệm cụ thể của mỗi cá nhân và cộng đồng. Ngược lại, nếu chỉ chăm chú vào tính đặc thù, văn chương sẽ trở nên khép kín và tự trị, khó có thể kết nối với cộng đồng nhân loại.
Để đạt đến giá trị chân thực và sâu sắc, văn chương cần tìm được sự cân bằng giữa tính phổ quát và tính đặc thù. Cái phổ quát cần phải được nhìn nhận và thể hiện thông qua cái riêng, cái đặc thù của mỗi cá nhân và cộng đồng. Sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này sẽ giúp văn chương trở nên đa dạng, phong phú và có thể nói đến trái tim của người đọc.
Nhiều nhà văn Việt Nam đã thể hiện một cách xuất sắc mối quan hệ này trong tác phẩm của mình. Nguyễn Trung Thành, Nguyễn Bình Phương và Trương Đăng Dung là những ví dụ tiêu biểu. Họ đã bắt đầu từ những câu chuyện riêng, những trải nghiệm cá nhân để khám phá và thể hiện những giá trị phổ quát của nhân loại.
Trong Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành, nhân vật cụ Mết đã nói lên chân lý của việc cần phải tiến hành bạo lực cách mạng: “Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo”. Đó là một sự lựa chọn dựa trên điều kiện cụ thể của dân tộc, nhằm bảo vệ hòa bình và tự do. Còn trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương, cái ác được xem xét trong bối cảnh cụ thể của cuộc chiến tranh, của những xung đột văn hóa – xã hội Việt Nam. Qua đó, tác giả thể hiện một cách sâu sắc và đa chiều về bản chất của con người.
Tương tự, trong thơ Trương Đăng Dung, người đọc nhận ra nhiều phạm trù phổ quát gắn với nhân loại nói chung. Nhưng, nỗi bất an của tồn tại người trong nhiều tác phẩm của ông phải được kích hoạt từ chính cuộc đời, thân phận một người Việt Nam, sinh ra ở một vùng trũng về văn minh, trong một thời đại đầy khắc nghiệt của chiến tranh, bệnh tật, đói nghèo… Từ “sự tồn sinh cá nhân” ấy, qua những ưu tư nghiêm khắc, cái phổ quát mới có da thịt và linh hồn để không trở nên mơ hồ, rỗng nghĩa.
Tóm lại, tính phổ quát và tính đặc thù là hai mặt không thể thiếu trong văn chương. Khi văn chương biết kết hợp và hài hòa hai yếu tố này, nó sẽ tạo ra những tác phẩm có giá trị sâu sắc, có thể chạm đến trái tim của người đọc và để lại dấu ấn lâu dài trong lòng họ.
